«Эркээйи эргиирин» тула түмсүү – төлкө төрдө

Биир дойдулаахпыт, норуот педагогикатын Саха сиринээҕи ассоциациятын, Россия уонна Саха сирин суруналыыстарын Сойууһун чилиэнэ, педагогическай үлэ бэтэрээнэ, дьиэ кэргэн педагога, дьиэ кэргэҥҥэ оҕону иитиигэ уонтан тахса кинигэ, үтүмэн элбэх ыстатыйалар ааптардара Любовь Семеновна Аргунова «Ыал үөрэҕиттэн»кинигэтэ ааспыт сылга «Сайдам» кинигэ кыһатыгар бэчээттэнэн тахсыаҕыттан ааҕааччы киэҥ араҥатын биһирэбилин ылыан ылла.

Ааспыт үйэ 90-с сылларыгар Саха сиригэр ылыныллыбыт оҕону иитиигэ сүрүн тосхол буолбут “Эркээйи” бырагырааманы 21 үйэ хардыыларыгар олоҕуран ситэрии, саҥардыы соруга туран, оҕо уһуйаана, оскуола уонна үөрэх кыһалара, дьиэ кэргэн, түөлбэ, уопсастыба, судаарыстыба бары күүһү холбоон туруорбут сыалларынан салайтаран оҕо сайдар, уһуйуллар дьарыктарын тэрийэргэ олук буолар, көмө оҥорор аналлаах “Эркээйи эргиирэ: оҕо, ыччат сайдар эйгэтэ” диэн ааттаммыт бырагырааманы Үөрэх уонна наука министиэристибэтэ 2020 сыллаахха бигэргэппитэ.

Ааптар кинигэ киирии тылыгар: “Бырагыраама оҥоһуллаат, бэйэтэ толоруллан киирэн барбат. Кини үтүмэн үлэттэн: өй-санаа күүрүүтүттэн, күүс-уох түмүллүүтүттэн, сөптөөх, кэмигэр оҥоһуллубут ыйыылартан, чинчийиилэртэн, баар үчүгэй уопуту түмүүттэн, киэҥ араҥаҕа тарҕатыыттан, саҥа сыаллары туруорартан тутулуктанар. Бу биһиги оҥорбут үлэбит “Эркээйи эргиирэ” бырагырааманан туһанан оҕо, ыччат сайдар эйгэтин тэрийиигэ, төрөппүттэргэ уонна кинини кытта үлэҕэ көмө быһыытынан туттарга анаан сорох ыйыыларга холонуу сүбэлэр буолаллар” диэн бэлиэтээбитин курдук, бу бырагыраама олоххо киириитигэр анаан ааптар кинигэҕэ бэйэтин ыстатыйаларын таһынан дьиэ кэргэн педагогтарын үлэлэрин уопутун, санааларын, сүбэлэрин түмэн киллэрбит.

“Киһи дьоло үс төрүттээх... Бастакыта, төрөппүттэриҥ үчүгэй дьон буоллахтарына оҕо сааһыҥ дьоллоох буолуо. Иккиһэ, бэйэҥ үтүө киһи буоллаххына, олоҕуҥ ортото үөрүүлээх, үлэҥ-хамнаһыҥ табыллыа. Тиһэҕэр, оҕоҕун киһилии, үчүгэйдик ииттэххинэ, кырдьар сааһыҥ кыһалҕата суох, сынньалаҥ буолуо” диэн суруйааччы И.Сосин “Алааһым аргыс тыала” сэһэниттэн ылыллыбыт эпиграф кинигэ сүрүннүүр, тумулук өйүнэн-санаатынан буолар.

Оҕо өйө-санаата уһуктарыгар, киһилии киһи, сиэр-майгы өттүнэн ыраас, үлэһит, эппиэттээх буола улаатарыгар дьиэ кэргэн олук уурар. Сайдыы, сайыннарыы эйгэтин 80% дьиэ кэргэҥҥэ тэриллэринэн киһи олоҕун сайдар тусаһатынан туох ханнык иннинэ ыал буолар. Бу туһунан ааптар, дьиэ кэргэн педагогтара, бииргэ үлэлэһэр социальнай партнердара бэйэлэрин ыстатыйаларыгар ситэри этиллэ илик өрүттэргэ болҕомтолорун уурбуттар. Ол сүрүннээн манныктар: “Сайдыы, сайыннарыы сүрүн ньыматынан тапталга, айымньылаах буолууга (творчество), дириҥ өйгө (мудрость) олоҕурар духуобунай уйулҕа – киһилии быһыы-майгы (глубочайшая человечность) буолар. ”Эркээйи эргииригэр” бу ньыма “Махтал. Таптал. Эрэл” диэн тылларынан быһаарыллан сөптөөх миэстэ бэриллибит эрээри, бу өрүү туттар тылларбытын күдээринэ (неосознанно) этэрбит бу тыллар ис кыахтарын күүһүн өһүлэн, сымсатан кэбиһиэн сөп. Ханнык баҕарар тоҕоостоох түгэни, ньыманы өйдөөн-дьүүллээн туттар кыайыылаах буоларын бары даҕаны өйдүүрбүт наада”, “Оҕоҕо кыра сааһыттан кинигэҕэ тапталы иитии, кинигэни ааҕыыга өй-санаа уостубат наадыйыытын үөскэтии, ааҕыы култууратын үрдэтии, кинигэни кытары үлэлиир үөрүйэҕи иҥэрии, кинигэ көмөтүнэн киһилии киһи иитиллэн тахсыытыгар дьайыы хас биирдии төрөппүттэн, иитээччиттэн, учууталтан, библиотекартан быһаччы тутулуктааҕын умнумуоҕуҥ, онно сөптөөх суолта биэрэн бары бииргэ улэлиэҕиҥ”, экодухуобунай сайдыы уруоктарын оскуола бырагыраамаларыгар, үөрэхтээһин стандартарыгар киллэрэргэ, төрөппүттэргэ тиэрдэргэ, этнопедагогиканы оскуолаларга сөргүтэргэ, оҕо, киһи, ыал, уопсастыба сайдыытыгар доруобуйа педагогиката болҕомто киинигэр ылылларыгар, төрүччүнү үөрэтии таһымыттан тахсан удьуор үөрэҕин сокуоннарын (родономика) киһи сайдыытыгар күүстээх күлүүс быһыытынан туһанан уларытыылары, көннөрүүлэри, ситэриилэри киллэриигэ, сахаларга өрүү бэлиэтэнэр суоллуур, холумтанныыр (психогенетика) диэн өйдөбүллэри тэнитэн олохпут сайдарыгар туһаныыга, педагогическай, психологическай, экологическай култуураны үрдэтиигэ сүбэлэр, маннык уонна атын да хабааннаах үлэлэргэ болҕомтону ууран сайдыы, сайыннарыы тосхоллоругар саҥа сүүрээннэри киллэрии, бу ньымалары баһылааһыҥҥа үөрэхтэри, чинчийиилэри, ааҕыылары ыытан олохпутугар, үлэбитигэр туттарбыт хайаатар да наадалааҕын бэлиэтээбиттэр.

“Эркээйи эргиирэ” бырагыраама биир күүстээх өрүтүнэн оҕо, ыччат сайдар төрүттэрин саастарынан кэрдиис кэмнэринэн, уйулҕаларын уратытынан сайыннарыы эйгэтин тэрийиини аттарбыта буолар. Онно норуот үгэстэрин хайдах туттарга, онуоха сөптөөх дьарыктарга сүрүн болҕомтотун уурар. Бу уратылары билии оҕону, ыалы кытта үлэҕэ, ордук төрөппүттэргэ сүрүн ыйынньыгынан буолар. Оҕо ийэ иһигэр үөскээн сайдарыттан 24 сааһыгар диэри уйулҕа билимин төрүттэригэр олоҕурар сайыннарыы ураты хардыы буолан маннык уопут барыта биир түһүмэххэ киириитэ урукку өттүгэр суоҕун кэриэтэ. “Эркээйи эргиирэ” бу өттүгэр сөптөөх ыйыылары биэрэр. Оттон бу кинигэҕэ дьиэ кэргэн педагогтара ыйыыларга холонуулара, санаалара, сүбэлэрэ, бэйэлэрин үлэлэрин уопутун атастаһыылара бастакы хардыы, саҕалааһын кэриэтэ буоланнар, үлэ дириҥээн истэҕин аайы ситэн-хотон, байытыллан дьиҥнээх методическай ыйынньык буолан тахсарыгар эрэнэбит.

Бэйэтэ туспа көрүүлээх, анаарыылардаах дьиэ кэргэн педагога Любовь Аргунова тус бэйэтэ олоххо көрүүлэрин оҥорон таһаарбыт санааларын киэпкэ киллэрбитин (формула) олус дириҥник, сөпкө эппит диэн тоһоҕолоон бэлиэтиибин уонна сахабыт дьонугар бүгүҥҥү күннээх олоххутугар хайаан да туһанаргытыгар сүбэлиибин. Ол маннык: “Хас биирдии киһи иннигэр турар элбэх быһаарыллыахтаах өрүттэртэн 4 сүҥкэн улахан соругу көрөбүн: 1) Киэҥник анааран көрүллэр таптал: Киһи бэйэтигэр, чугас дьонугар, тулалыыр эйгэҕэ, олоххо, төрөөбүт дойдуга, Айылҕаҕа, Айбыт күүскэ таптала 2) Тапталтан доруобуйа тутулуктанар 3) Доруобай буоллаххына туруктаахтык этэҥҥэ олоруу, үгүс быһаарыллыахтаах боппуруостары тобулан таһаарарын улаатар 4) Этэҥҥэ олордоххуна бэйэни булунууҥ чэпчиир (олох ис хоһооно).

“Кэмэ кэлбити, болдьоҕо уолдьаспыты, тоҕооһо туолбуту туох да тохтоппот” диэн өбүгэлэрбит этиилэрэ баар. Бу өттүттэн көрдөххө, дьиэ кэргэн педагогтара Сахабыт сиригэр олорор бары дьон иннигэр турбут сайдыы сүрүн бырагырааматын сүрүн соругун - оҕо, ыччат сайдар эйгэтин тэрийиигэ охсуллубут эркээйини толорууга хас биирдии киһиттэн, уһуйааччыттан, тэрийээччиттэн, ыалтан, тэрилтэттэн саҕалаан салайааччытыгар, судаарыстыба сололоох дьонугар тиийэ кытыннахтарына эрэ кэскиллээх, кыайыылаах буоларын бигэтик өйдөөн, бэйэлэрин тула биир өйдөөх-санаалаах дьоннорун, бииргэ үлэлэһэр социальнай партнердарын түмэн “Эркээйи эргииригэр” ситэри этиллэ илик өрүттэргэ кэмигэр болҕомтолорун ууран, санааны саҕан, баар үчүгэй уопуту киэҥ араҥаҕа тарҕатан дьоһун үлэни иитиэхтээн таһаарбыттара хайҕаллаах дьыала. Манна барытыгар үтүө сүбэһитинэн, сүрүннээччинэн, көҕүлээччинэн Любовь Семеновна Аргунова буолар.

Бу барыта туолуон сөптөөх ыйыылар, тоҕо диэтэххэ, барыбытын таарыйар, барыбытыгар сыһыаннаах сүрүн сыалбыт – ыччат сайдыыта, кини олоххо миэстэтин таба булуута. Бука бары дьиэ кэргэнтэн таҕыстахпыт.

Любовь Семеновнаҕа «Ыал үөрэҕиттэн» диэн бэртээхэй кинигэтин иһин ис сүрэхпиттэн махталбын биллэрэбин. Кинигэ ис хоһоонун барытын эрэдьиэстээбэтим, интэриэһиргэттим эрэ. Ааҕааччылар бу дьоһун кинигэттэн киэҥ, дириҥ билиини иҥэриниэхтэрэ, олохторугар туһаныахтара диэн эрэнэрбин этэбин.

Ольга Дьяконова, Майатааҕы М.И.Брызгалова аатынан оҕо библиотекатын салайааччы