"Лена эбэбит кытылларыттан" - өлбөт-сүппэт суругунан пааматынньык

Биһиги бары ытыктыыр биллиилээх оҕо суруйааччыта, эколог-суруйааччы, поэт, прозаик, суруналыыс, публицист, билгэһит, кыраайы үөрэтээччи, 50-тан тахса кинигэ ааптара, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, ССРС суруналыыстарын, Россия Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, СӨ Бочуоттаах ытык кырдьаҕаһа, Мэҥэ Хаҥалас улууһун, Майа сэлиэнньэтин, Моорук, Тараҕай, Уус Алдан улууһун Мүрү нэһилиэктэрин Бочуоттаах олохтооҕо И.М.Сосин Аҕа дойду Улуу сэриитин тиэмэтигэр суруллубут үгүс кинигэлэрдээх. “Лена эбэбит кытылларыттан” (1984), ”Алааһым аргыс тыала” (1996), “Күннэр-дьыллар саппаттар” (2000), “Тураҕас сэргэ” (2002), “Кыайыыны уһансыбыт ырыалар” (2010), “Үрүҥ тыыммытын өрүһүйбүттэрэ” (2012), “Добдурҕа саҕана” (2014) айымньылар. Ити тиэмэҕэ үлэлээһин, ол аата ааспыт сэриигэ холобура суох хорсун быһыыны көрдөрбүт сэбиэскэй саллаат аатын үйэтитии, кинилэргэ өлбөт-сүппэт суругунан пааматынньыгы туруоруу буолар.

«Хайа баҕарар талааннаах, кырата буоллаҕына тыыппалаах суруйааччы айымньыларыттан бэйэтин кэмин тыына, дьүһүнэ-бодото, ойуута-мандара көстө сылдьыахтаах», ‒ диэн саха норуодунай суруйааччыта Павел Николаевич Харитонов-Ойуку эппитин курдук, И.Сосин айымньыларыгар Аҕа дойду Улуу сэриитин ураты тыына, көстүүтэ толору баар.

Суруйааччы И.Сосин “Лена эбэбит кытылларыттан” кэпсээннэрин кинигэтэ Улуу Кыайыы 75 сылыгар анаан Дьокуускай куоракка “Сайдам” кинигэ кыһатыгар таҥыллан хаттаан бэчээттэнэн тахсыбыта. Саҥардыллан бэчээттэммит кинигэ ураты, тупсаҕай дизайннаах, халыҥ кытаанах тастаах, 150 экземпляр тиражтаах, 144 страницалаах, иллюстрациялаах кинигэ буолар.

Кинигэ хаттаан бэчээттэнэн тахсыбыт историятын кылгастык билиһиннэрдэххэ, академик Л.В.Киренскэй аат. Амма лицейин үөрэнээччилэрэ учууталлара Мария Дмитриевна Ноговицына салайыытынан 2015 с. Улуу Кыайыы 70 сылыгар анаан бырайыак оҥорбуттар. Бырайыак сыалынан И. Сосин “Лена эбэбит кытылларыттан” диэн 1984 с. тахсыбыт кинигэтигэр Ийэ дойдуларын көмүскээбит буойуттар тус бэйэлэрэ кэпсээбит бойобуой эпизодтарыгар олоҕуран, кэпсээннэргэ уруһуй оҥоруу уонна кинигэни саҥардан бэчээккэ бэлэмнээһин буолбут. Бырайыак кыттыылаахтара – Л.В. Киренскэй аат. Амма лицейин, А. А. Черемных аат. Амматааҕы, М.К. Попова аат. Майатааҕы оҕо искусствотын оскуолаларын үөрэнээччилэрэ кинигэни ааҕан, бэйэлэрин хос эһээлэрин, аймахтарын туһунан бэрт элбэҕи билбиттэр, учууталларын Анастасия Михайловна Константинова, Александр Григорьевич

Необутов, Кыыма Николаевна Жиркова, Андрей Дмитриевич Апросимов салайыытынан үгүс уруһуйу уруһуйдаабыттар. Барыта 75 уруһуй киирбит, ол иһигэр: Амма лицейиттэн – 27, Амматааҕы оҕо искусствотын оскуолатыттан – 15, Майатааҕы оҕо искусствотын оскуолатыттан – 19, Сибиирдээҕи федеральнай университет устудьуона Артемьева Катя 11 уруһуйа, Чыамайыкы орто оскуолатыттан – 2, Балыктаах орто оскуолатыттан – 1 оҕо уруһуйдара.

Хас биирдии уруһуй, хас биирдии оҕо арыйбыт уобараһа кинигэ дириҥ ис хоһоонун толору арыйан, ситэрэн биэрбитин, ааҕааччыга тиийимтиэ оҥорбутун бэлиэтиибин. Бэртээхэй уруһуйдар көмөлөрунэн кинигэ саҥа тыыннаммыт.

Дойдуларын, норуоттарын интэриэһиргиир дьоҥҥо историческай суолталаах, оҕону патриотическай иитиигэ туһалаах буоллун диэн бу үлэ оҥоһуллубутун туһунан суруйааччы кыыһа Дария Иннокентьевна Захарова кинигэ киирии тылыгар суруйар: “Аҕа дойдуну көмүскүүр ытык сэрии бар дьон эйэлээх нус-хас олоҕор аана суох алдьархайы, иэнэ суох иэдээни аҕалбытын умнарбыт сатаммат. Сыл-хонук ааһан истэҕин аайы, Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии дуораана ыраатан, симэлийэн иһиэх курдук... Чуолаан эдэр дьон сэрии туһунан өйдөбүллэрэ сыппаан, умнуллан барар эбит. Итинник холобуру бүгүҥҥү олоххо үгүстүк көрүөххэ сөп. Онно эдэр ыччат буруйа суох дии саныыбыт, туох барыта кэмнээх, кэрдиистээх буоллаҕа. Ол иһин биһиги көлүөнэ норуоппут историятын эдэр ыччакка баарынан суруйан, кэпсээн, ис дьиҥин ханалыппакка тириэрдэр ытык иэстээхпит. Киһи үтүө аата, саллаат хорсун быһыыта бар дьоно өйдүүллэрин тухары үйэлэргэ тыыннаах”.

Суруйааччы Иннокентий Сосин саллааттар кэпсээннэрин оҕо эрдэҕиттэн бэркэ кэрэхсээн истэр эбит. Кэлин кинилэр сэһэннэрин суруйуунан дьарыктаммыт. Барыта үс сүүстэн тахса сэрии кыттыылаахтарын кытары сирэй көрсөн олорон кэпсэппит.Олортон сорохторун кэпсээннэриттэн, орто уонна улахан саастаах оскуола оҕолоро ааҕалларыгар анаан, бу кинигэни суруйбут. Кинигэҕэ барыта

86 саллаат тус бэйэлэрэ сэриигэ кыттыыларын бүтүннүүтүн буолбакка, биир эмэ бойобуой эпизоду эбэтэр саллаат олоҕор көрсүбүт ханнык эрэ ураты түбэлтэлэрин ылан киллэртээбит. Кэпсээннэр геройдара биһиги ортобутугар олорон ааспыт дьон. Кэпсэнэр событиелар чахчы буолбут, ханнык даҕаны эбиитэ-сабыыта, өйтөн була сатааһына суохтар. Уодаһыннаах сэриигэ сылдьыбыт дьон бэйэлэрин ахтыыларыгар олоҕуран суруллубут.

Кинигэ ис хоһооно краеведческай характердаах. Мантан оҕолор бэйэлэрин эһэлэрин, хос эһэлэрин саастыылаахтара дьон Аҕа дойдуну көмускүүр Улуу сэриигэ хайдах кыттыбыттарын тустарынан өссө төгүл өйдөбүл ылыахтара, кинилэринэн киэн туттуохтара. Айымньыга Саха сирин араас оройуоннарыттан сэрии кыттыылаахтарын туһунан кэпсээннэр киирбиттэр. Ол курдук, Мэҥэ Хаҥалас оройуонуттан 29, Амма оройуонуттан 15, уруккута Садын, билиҥҥитэ Мирнэй оройуонуттан, Нам оройуонуттан 4 -түү, Уус Алдантан, Ленинскэйтэн 2-лии, Алексеевскай оройуонтан (билиҥҥинэн Таатта улууһуттан) 10, Сунтаартан, Анаабыртан, Горнайтан, Өлүөхүмэттэн, Алдантан биирдии, Дьокуускайтан 5, Чурапчыттан -3 кэпсээн. Бу дьонтон Москва анныгар фроҥҥа 10, Сталинград анныгар оборонаҕа, Курскай дугаҕа 4-түү, Германияҕа тиийэ сэриилэспит 6 киһи, Старай Русса таһыгар фроҥҥа, Ленинградскай фроҥҥа 3-түү, Крымы босхолооһуҥҥа, Смоленскайга 2-лии, Чехословакияҕа 2, Польшаҕа, Белоруссияҕа 1-дии киһи сэриилэспиттэр.

Бу кэпсээннэргэ саха сирин уолаттара, бырааттыы норуоттары кытта биир ньыгыл кэккэҕэ сылдьан, биир сомоҕо буолан Ийэ дойду көмүскэлигэр фашистскай халабырдьыттары утары хорсуннук кыргыспыттара, саҥаттан саҥа куораттары, нэһилиэнньэлээх пууннары босхолоон, фашистскай Германияны бүтэһиктээхтик урусхалласпыттара,

Ийэ дойдуларыгар муҥура суох бэриниилэрэ, эрэллээх табаарыс, үтүө доҕор буолаллара арылыччы көстөр. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр бэйэлэрин ытык иэстэрин чиэстээхтик толорон 10 киһи - Албан Аат III степеннээх,10 киһи - Аҕа дойду сэриитин II степеннээх орденнарынан, 11 киһи

- “Кыһыл Сулус” орденынан, 12 киһи - “Хорсунун иһин”, 5 киһи - “Бойобуой үтүөлэрин иһин” мэтээллэринэн наҕараадаламмыттар.

Бу кинигэни оҕолор учуутал, библиотекарь, төрөппүт көмөтүнэн кылаас таһынан ааҕыыга туһаныахтарын сөп. Кэпсээннэр кылгастар, ааҕарга тэттиктэр, ис хоһоонноро оҕо өйүгэр түһүмтүөлэр. Ол иһин төрдүс, бэһис кылаас үөрэнээччилэригэр саха тылын уруоктарыгар аахпыттан суруйууга текст быһыытынан туттарга бу кинигэ табыгастаах буолуоҕа. Учууталлар, иитээччилэр, библиотекардар Ийэ дойдубут историятыгар, Аҕа дойдуну көмүскээччилэр, Улуу Кыайыы күннэригэр аналлаах тэрээһиннэргэ эбии матырыйаал быһыытынан туһаналларыгар сүбэлиибин.

Кинигэҕэ киирбит хас биирдии аат, бэлиэ түгэн – бэйэтэ история. Эйэлээх олох иһин олохторун толук уурбут, тыылга Кыайыыны уһансыбыт дьоммутун үйэтитэр, кинилэр үтүө холобурдарыгар ыччаппытын иитэр – барыбыт ытык иэспит.

Улуу Кыайыы суолтата биһиги өйбүтүттэн-санаабытыттан хаһан да сүтүө суоҕа. Бу кэпсээннэр бириэмэ аастаҕын ахсын, киһиттэн киһиэхэ салҕанан, норуот номоҕо буолан тарҕаналларыгар баҕарабын. Суруйааччы Иннокентий Михайлович Сосин “Лена эбэбит кытылларыттан” кинигэтин ааҕыҥ, сэргээҥ, ыччаттаргытыгар тиэрдиҥ диэн ыҥырабын!

Ольга Николаевна Дьяконова, М.И.Брызгалова аатынан Майатаа5ы о5о библиотекатын сэбиэдиссэйэ.