"Күн сибэккитэ - ньургуһун"

Саха уран тыллаахтара “күн сибэккитин – ньургуһуну", кини сирдээҕи олохпутун киэргэтэрин, кэрэтин-нарынын, дьоҥҥо дьолу, үөрүүнү, тапталы бэлэхтиирин, киһини сырдыкка-кэрэҕэ угуйарын суруйаллар.

Күндү ааҕааччыларбытыгар, эһиэхэ анаан ньургуһун сибэккигэ аналлаах хоһооннору утары уунабыт.

Кондратьев А. Атах тэпсэр ньургуһуннар: Кыра саастаах оскуола оҕолоругар хоһооннор. /Р.Р. Киренскэй ойуулара. - Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1983.-

Аким Кондратьев

Ньургуһуннар

Сыыры сырса ыга симсэн

Ньургуһуннар быктылар,

Саһарҕаттан сырдыы үөрэн,

Ньургуйбахтыы турдулар.

Кылыгырас үрүйэлэр

Кырыымпалыы ыллаатылар,

Көмүс оҕуруо бырдаҥалар

Күлүмүрдүү тэйдилэр.

Хатыҥнарга үнүгэстэр

Ханыылаһан хойуннулар,

Үөр чыычаахтар үөрэннэр

Үөл лабааҕа муһуннулар.

Сыыры сырса атах тэпсэн

Ньургуһуннар тылыннылар,

Сардаҥалаах күҥҥэ үөрэн

Сандал сааһы алҕаатылар.

О5о литературатын антологията / [хомуйан оҥордулар : В.Н.Луковцев, М.Г. Макеева ; редкол.: А.В. Егоров уо.д.а.]. – Дьокуускай : Бичик, 2015. – 256 с.

Иван Гоголев – Кындыл

Ньургуһун

Саас Лена биэрэгэр

Сарсыарда мустаннар

Дьиэрэҥкэй тэптилэр

Дьэргэйэр сарыаллар.

Уйгууран, ыар уһун

Уутуттан уһуктан,

Хаар маҥан ньургуһун

Хараҕын дьэ аста.

Тыыллаҥнаан нап-нарын

Тарбаҕын хамсатта,

Сырдык хаар суорҕанын

Сэрэнэн арыйда.

Төгүрүк күммүтүн

Түөһүгэр көтөҕөн,

Ахтыбыт сир үрдүн

Анаарда өндөйөн.

Үрүҥ күн ойоотун

Үрдүккэ таласта,

Дьэ тыллан, ньургуһун

Дьиэрэҥкэй ойуста.

Илья Винокуров – Чаҕылҕан

Ньургуһун

Ньургуйа саһарар ньургуһун

Харалдьык аайытын элбээтэ.

Нусхайар, симэнэр

Күөгэл саас уйгутун

Кэрэлээн кырдалга тэниттэ.

Күн уотун иҥэрэр тэлээрин

Күн устун утары эргиттэ.

Күөрэгэй киниэхэ түһээри тэлээрэн

Көмүс көр ырыатын ууратта.

Михаил Скрябин

Ньургуһуннар

Ньургуһуннар, ньургуһуннар

Харалдьыкка тахсаннар

Ханыылаһа хаамсаллар.

Дьүөрэ оһуор үктээннэр

Дьиэрэҥкэйдээн тэбэллэр.

Ньургуһуннар, ньургуһуннар

Күҥҥэ-күөххэ тардыһан,

Күлүм-мичил сырдыыллар,

Харахтарын хамсатан

Көөчүктээн үөрдэллэр.

Ньургуһуннар, ньургуһуннар

Хоҥкулдьуһа нусхаһан

Хомус тарда тураллар,

Ханыылаһан ыҥырсан

Харах симсэ оонньууллар.

Ньургуһуннар, ньургуһуннар

Эрбэхтэртэн ылсыһан

Эһиэкэйдээн тэйсэллэр.

Охумалтан тутуһан

Оһуокайдаан ойоллор.

Ньургуһуннар, ньургуһуннар

Ньуурал киэһэ мустаннар

Нуоҕалдьыһан тахсаллар,

Сайдам ырыа тарданнар

Сайыҥҥыны көрсөллөр.

Ааҕар кинигэ : төрөппүт оҕотугар ааҕарыгар / [хомуйан оҥордулар : Л.В. Аргунова, М.Е. кириллина ; Х. Степанов уо.д.а. ойуулара]. – Дьокуускай : Бичик, 2018. – 176 с.

Степан Дадаскинов

Ньургуһуну таптыыбын

Ньургуһуну таптыыбын,

Ньургуһуну тыыппаппын.

Үөрэ-хайгыы көрөбүн,

Үчүгэйин сөҕөбүн.

Кыра балтым курдук дии,

Кыана туппат төбөтүн.

Туохтан эрэ мичээрдиир,

Тура сатыыр көнөтүк.

Ньургуһуну таптыыбын,

Ньургуһуну тыыппаппын,

Оргууй сыллаан ылабын,

Одуулааммын турабын...

Мария Обутова – Эверстова

Ньургуһун

Халдьаайы сыырыгар,

Харалдьык сыыһыгар

Ньургуһун элбэҕиэн,

Көрөргө кэрэтиэн!

Кэрэ саас киэргэлэ –

Ньургуһун сибэкки

Турар дии нуоҕайан,

Нарыннык нусхайан.

Ньургуһун нарын да,

Тоҥ буору тобулар.

Нарынын көрүмэ,

Намчытын көрүмэ.

Кэнчээри : оҕо садын иитээччилэригэр, төрөппүттэргэ уонна педучилище үөрэнээччилэригэр : хоһооннор, кэпсээннэр, сценарийдар, ырыалар / К.И. Васильева, А.П. Алексеева ; [худуоһунньук Е. Садовникова]. – Дьокуускай : Бичик, 2013. – 104 с.

Григорий Данилов

Ньургуһуннар

Халыҥ хаары тобуланнар,

Харалдьыгы таһаараннар,

Үгүс үрүҥ ньургуһуннар

Үрдүк сиргэ муһуннулар.

Маннык кыра, нарын-намчы

Харса суоҕун бэркиһиибин,

Сырдыкка дьулуһааччы

Күүстээх буолар эбит диибин.

Тымныыттан чаҕыйбатах,

Тоҥтон да толлубатах,

Бу нарын ньургуһуннар

Олус да хорсуннар.

Ньургуһуннар : хоһооннор / хомуйан оҥордо Р.Н.Тимофеева-Михайлова. – Дьокуускай : ХИФУ Издательскай дьиэтэ, 2019. – 32 с.

Тимофеева-Михайлова

Раиса Николаевна

Ньургуһун

Ньургуһун, эн күүстээххин,

Саас эрдэлээн тыллаҕын,

Күн сырдыгар тардыһан

Кырдалы киэргэтэҕин.

Күҥҥэ үөрэ мичээрдээн

Сырдыкка талаһаҕын,

Килбиктик эн туттаҥҥын

Халлааны одуулуугун.

Саһархай сараппааҥҥын

Сэгэйэ тэлээрдэҕин,

Тыаллыын бииргэ буолаҥҥын

Үҥкүүлүүргэ дылыгын.

Ньургуһун, эн күүстээххин,

Мин сүрэхпин үөрдэҕин,

Сырдыкка эн сирдиигин,

Дьолу миэхэ түстүүгүн.

Винокурова Матрена

Михайловна - Дуораана

Ньургуһун

Кэрэчээн хонууга тиийдэрбин

Долгуйа көрөбүн кинини,

Тоҥ буору тобулан тахсыбыт

Маҥнайгы ньургуһун симэҕи.

Сөҕөбүн бу дьикти иэйиигэ

Ылларан тураммын сөҕөбүн,

Тымныыттан толлубат симэҕи

Сөпкө да ньургуһун диэбиттэр.

Туохтан да толлубат, куттаммат,

Санаата күүстээҕэ, үрдүгэ,

Бар дьонун хараҕын үөрдээри

Сыл ахсын кырдалы киэргэтэр.

Күн диэки талаһа оҥостон

Сырдыкка тардыһар аналлаах,

Ньургуннуун Боотурдуун биир ааттаах

Олоҥхо биир кэрэ симэҕэ.

Болтокова Анастасия

Федоровна – Дьолууна

Ньургуһун

Сандал сааспыт илдьитэ

Ньургуһуммут тылынна,

Араас кустук өҥүнэн

Алааспытын симээтэ.

Тоҥ сиртэн тирэнэн,

Сыа хаары уулларан,

Быкта дии ньургуһун,

Быыкаайык сибэкки.

Тымныыттан толлубат,

Туохтан да чаҕыйбат,

Эр-хорсун дууһалаах

Нап-нарын ньургуһун.

Хаартан тыллар сибэкки,

Холуубун эйигин сөҕөммүн

Хорсун-хоодуот Уолаҥҥа,

Хоту дойду хоһуунугар.

Иннокентий Дмитриев

– Сиэн Чолбодук

Ньургуһуннар

Хара сир устун саас маҥнай

Хааман иһэр кэрэтиэн!

Сэрэммиттии аргыый аҕай

Сири көрөн иһэбин.

Халдьаайы устун тэтэрэннэр

Ньургуһуннар үүммүттэр,

Таптал курдук нарын, сэмэй,

Тыыннаах буолар эбиттэр.

Кэпсээҥҥэ киирбит кэрэтин

Кэрэхсээтим, таптаатым,

Ыраас, тырымныыр бэйэтин

Ылан түөспэр анньынным.

Номох буолбут саха кыыһын –

Ньургуһуну санаатым.

Таптыыр кыыспар кини аатын

Иҥэриэхпин баҕардым.

Никитина Татьяна

Иннокентьевна – Тупсууна

Ньургуһун

Сахам сирин тоҥ буоруттан

Силискин тардынан тахсаҕын,

Араҕас көбүөрү тэлгэтэн,

Ыам ыйын киэргэтэ симиигин.

Нап-нарын, намчы бэйэккэҥ

Сөҕүмэр, сүдү да күүстээххин,

Дьыбардаах тымныылыын мөккүһэн

Хорсуннук тэрбэйэ үүнэҕин.

Сааскы чаҕылхай уотун

Көмүскэл, харысхал оҥостон,

Сып-сырдык мичээргин бэлэхтээн

Кыыс куолуу нуоҕайа тыллаҕын.

Сахабыт сирин дьонунуун,

Муус кыаһаан дойдугун таптыыгын,

Ол иһин даҕаны саас ахсын,

Тэнийэн, киэркэйэн үөрдэҕин.

Иванова Ульяна

Захаровна – Ульяна Ива

Ньургуһуннар

Күн сырдыгын батыһа,

Сылааһы сырса,

Элгээни толоро,

Куоҕаһа нуоҕайа

Кэрэчээн сибэкки тэнийбит,

Ньургуһун сандаара тахсыбыт...

Ээ барахсаттары...

Намчыларыын...

Кыыс Куо сэгэйбитинии

Сэргэхтэриин...

Сыыр тэллэҕин тэлгэнэ

Элбэхтэриин...

Намыын, нарын бэйэлээхтэри

Тэҥнии көрдүм кийиит кыыска,

Дэгэйбэхтии көтөр

Үҥкүүһүттэргэ...

Сылаас тыынынан илгийэр

Сылаанньытар күн

Сардаҥатыгар...

Тулабытын сырдата, сандаарда

Туруҥ кэрэни кэрэһэлии,

Үүнүҥ, элбээҥ сылтан сылга

Үөрдүҥ, тыллан нуоҕалдьыйыҥ,

Ситэн симэнэ сирэлийиҥ!

Попова Евдокия

Иннокентьевна – Айыына

Ньургуһун сибэкки

Сыллата күүтэбин

Харалдьык тахсарын,

Сандал саас илдьитэ

Ньургуһун тылларын.

Ньургуһун барахсан

Сүрэҕи үөрдэҕин,

Хараҕы манньытан

Күн чаҕыл өҥнөөххүн.

Тоҥ буору тобулан

Саас ахсын тыллаҕын,

Сыһыыны, хонууну

Ситэрэн симиигин.

Ийэккэм кэриэтэ

Нарыҥҥын-намчыгын,

Аҕаккам кэриэтэ

Хорсуҥҥун-хоодуоккун.

Сыллата күүтэбин

Харалдьык тахсарын,

Сандал саас илдьитэ

Ньургуһун тылларын.

Харитонова Лариса

Алексеевна – Хопто

Сааскыны күүтэбин мин испэр...

Дууһабар саас кэлэн ыллыырын,

Сарыалы утары дайыахпын,

Күн тыган тырымныы сылдьыахпын,

Айылҕа уһуктар кэрэтин

Кэрчигин көтүппэт көрсүөхпүн!

Харалдьык устунан хаамыахпын

Тоҥ сири тобулан хорсуннук,

Хоҥкуйбут төбөтүн өндөтөн

Ньуолах түү көмүскэл субалаах

Кэрэчээн ньургуһун иэйиинэн

Күн диэки талаһан тахсыытын,

Сөҕүөхтэн ураты көстүүнү

Салгыбат бэйэлээх мин кутум

Кэтэһэр тиэтэтэ күнтэн күн...

Тумусова Прасковья

Алексеевна – Туску

Ньургуһуннар

Тоҥ буору тобулан быгаллар

Бастакы кэрэ Ньургуһуннар,

Сырдык сардаҥалар тахсаллар

Сир кырсын киэргэтэ симээннэр.

Күн сылаас утаҕар тардыһан

Хас биирдии сүрэххэ аһаллар,

Айылҕа кэрэ көстүүлэрин

Тапталга угуйа умсуурдар.

Суолдьут буолан тырымнаһан

Түстүүгүт санаа кэрэ баҕатын,

Мичилитэ үөрдэн сандаарар,

Сирдээҕи олох сылаанньыйар.

Аммосов Федот

Константинович – Хоһуун уол

Ньургуһуннар

Ньургуһун чэчиктэр куоҕаһан,

Нарын кыыс оҕолуу нуоҕаһан,

Наар хаамар алыыбар үүнэҥҥит

Нуктаабыт санаабын үөрдэҕит.

Тунал хаар ууллубут бэлиэтин

Тоҥ буору тобулан тахсаҥҥыт,

Тымныыны харсыһан кыайаҥҥыт

Тулалыы үүммүккүт кэрэтин.

Дьүкээбил суһумун көччүтэн,

Дьон-сэргэ дууһатын көтөҕөн,

Дьол кыымын саҕаҕыт тулабар,

Дьоһуннук ыһаҕыт сыһыыбар.

Күөрэйэр кустукка дьүөрэлээн,

Күөх кыһыл өҥнөрү түһэртээн,

Хара сир оһуора буолаҥҥыт

Харалдьык аайытын тыллаҕыт.

Маркова Ксения Семеновна

Күҥҥэ өрө тардыһан

Харалдьыкка саас ахсын

Толоон ньуурун киэргэтэн

Тыллан тахсаҕын ньургуһун.

Санааҕа сырдыгы сыдьаайан,

Сүрэххэ үөрүүнү киллэрэн,

Үтүөнү, кэрэни биллэрэн

Үүнэн иһэҕин ньургуһун.

Күн сирин биир кэрэ көстүүтүн,

Айылҕа уһуктан барыытын,

Сир үрдэ чэчирии түһэрин

Бэлиэтэ эбиккин ньургуһун.

Олоххо тардыһыы күүһүн,

Дьулуурдаах барыны кыайарын,

Тапталтан тулабыт тупсарын

Туоһута буолаҕын ньургуһун.

Шестаков Тимофей Иванович

– Чоххуруос Харах

Дьэ, кэрэ ньургуһун...

Күн көмүс утаҕа үөһээттэн,

Күлүмнүү кутуллан түстэҕэ,

Саас кэлбит үөрүүтүн бэлиэтээн,

Сиэдэрэй сибэкки үүннэҕэ.

Сир сылаас тыыныгар бигэнэн,

Симэһин утаҕын ыймахтаан,

Бастакы харалдьыт иэнинэн,

Бааллыра тыллаҕыт ханыылаан.

Дьэ, кэрэ Ньургуһун ааттанан,

Дьэрэкээн өҥүнэн симэнэн,

Дьиктилээх иэйиини ыллатан,

Дьиппиэрэ тыынаҕыт киэргэнэн...

Оо, хайа халлаантан таммалаан,

Оһуордаан тулабар иэйэҕит?

Ханнааҕы олоҕу хатылаан,

Харалдьыт аайытын тэнийэҕит?..

Хараастар күннэрбин саамылаан,

Харыстыы хамсанар кудуккут,..

Кэрэмэс олохпун арчылаан,

Күн күүһүн алгыстаан үүннүгүт!..

Христофорова Акулина

Дмитрьевна

Ньургуһун

Тоҥ буору тобулан таҕыста.

Ньургуһун сибэкки тылынна.

Күн сырдыгын олуһун аҕынна,

Сырдыкка тардыһа таласта.

Сиртэн симэнэ тэйдэр тэйдэ,

Сыдьаайан тырымныы сэрбэйдэ,

Сылаастан имнэрэ тэтэрдэ,

Сандаара ыраахтан көһүннэ.

Тулатын одуулуу көрүннэ,

Күнчээҥҥэ махтана мичийдэ.

Ситэри тупсан нуоҕайда,

Сиккиэргэ үрдэрэн куоҕайда.

Үөрүүттэн сүрэҕэ тиҥийдэ,

Олох диэн кэрэтэ билиннэ.

Тыалчааҥҥа үөрүүтүн сипсийдэ

Дьолуттан үҥкүүлүү сэгэйдэ.

Кэрэкэ эйгэлиин сиэттиһиэ,

Ырыаҕа тиһиллэн ылланыа,

Сүрэхтэргэ иэйиини саҕыа,

Тапталга долгута билиннэриэ.

Винокурова-Алексеева

Татьяна Михайловна

– КустукТаана

Үтүө күн үүммүтүн

Үөр чыычаах уруйдуур,

Күөрэгэй өрө көтөн

Ньургуһуну айхаллыыр.

Ньургуһуҥҥа ананар

Үүммүт күммүтүн көрсө,

Сааскы симэхпит тубуста,

Кэрэтинэн умсугутта.

Халадаайдаах кыргыттар

Харалдьыкка хаамсаллар,

Ньургуһуннуун ханыылаһан

Иэйиигэ уйдара дайаллар.

Олох кэрэ сибэккилэрэ

Ньургуһуннар уонна кыргыттар,

Кэрэлэрин көрүөххэ

Үчүгэйиэн туойуохха.

Федорова Туяра

Пантелеймоновна – Тууйа

Оо, арай, ньургуһун буолларбын

Оо, арай, ньургуһун буолларбын,

Оол онно алааскар үүннэрбин,

Олус кэрэ,нарын бэйэбин

Оргууйдук имэрийэн ылларгын...

Оччоҕо сүрэҕиҥ иэйиититтэн

Туймаара долгуйан мунчаарыам,

Олус да ыраас тапталгыттан

Тупсан өссө киэркэйиэм...

Оо, арай, ньургуһун буолларбын

Саас аайы кырдалыгар тылламмын,

Ол ааспыт күндү кэмнэри

Санатыам этэ эргиллэммин.

Сир тоҥ кырсын тобулламмын,

Күн сардаҥаларын иилинэммин,

Сиэдэрэй симэҕи симэнэммин

Көөчүөктэнэ кыыс оҕолуу оонньооторбун...

Сэгэриэм, хайыаҥ этэй?

Сэргии көрөн одуулаан

Сэмэй кэрэ бэйэбин,

Бу баардыы ойуулаан

Көрөн ылыаҥ этэ дуо?

Лиханова Надежда

Мироновна – Чэмэлиинэ

Саас

Сайа охсор салгыннаах

Сылаас күммүт сандаарда,

Сааспыт кэллэ биһиэхэ

Сылаас тыыны аҕалан.

Күөрэгэйбит ырыата,

Кэҕэ кыылбыт этэрэ,

Дьикти кэрэ айылҕалыын

Ситимнэһэр барыта.

Ньургуһуннар тыллаллар

Сир кырсын киэргэтэн,

Сүүрүк уулар өрүсүһэн

Сыккыраһан бардылар.

Санаа хоту барыта

Саймаархай күннүүн сиэттиһэн

Сылаас иэйии кууһуоҕа,

Сырдык ыра туолуоҕа.

Прибылых Марина

Семеновна – Ай Дайаана

Ньургуһун

Ньургуһуннар, ньургуһуннар –

Нарын намчы сибэккилэр,

Сандал саас илдьиттэрэ,

Уостубат таптал туоһулара.

Куба түүтүн санатар

Ньуолах түүнү бүрүнэн

Тобулу көтөн таҕыстыҥ

Тоҥ буору үрэйэн.

Сааскы күҥҥэ маарыннаан

Чаҕылхай күннүү саһаран,

Халдьаайы аайы харалдьыкка

Нуоҕайа тураҕын ньургуһун.

Пинигина Валентина

Владимировна – Арылы

Ньургуһун

Саас аайы харалдьык тахсыытын

Үрүччэм сүүрүгүн арыаллаан,

Көп түүлээх төбөтүн өндөтөн

Сэрбэйэр бастакы ньургуһун.

Нап-намчы лабаата нуоҕайан,

Күн суоһар суулана тардыһан,

Сиккиэр тыал сүүрүгэр олорсон

Үҥкүүлээн эрэрдии хамсанан.

Хас биирдии сүрэххэ саҕыллан

Эриэккэс иэйиини бэлэхтээн,

Ньургуһун сибэкким саһарар

Нуоҕайа-нусхайа күөгэйэр.

Азарова Надежда

Егоровна – Алаас Хотун

Ньургуһун

Алааһым саҕатыгар,

Аар хатыҥым анныгар,

Арылхай ньургуһунум

Арылыйа сыдьаайар.

Айыы сибэккитэ буолаҥҥын

Алааһым тыынын арчылаан,

Арылы кустукка куустаран

Алгыһынан айхалланаҕын.

Арыы сарыалын санатан

Айылҕам мааныта буолаҕын,

Алыптыыр сүдү күүскүнэн

Аартыгым аанын арыйаҕын.

Шишигина Людмила Егоровна

– Ньургуһун Туус Куо

Айар кутум иккис аата...

Айар кутум, Ньургуһунум,

Хоспор сэмээр киирээччим,

Айан киирэр кулуһунум,

Хараҥаны сабардааччым...

Арай санаам түстэҕинэ

Хоһум иһин сырдатабын,

Айманаммын уоскуйан,

Хоһооннорбун хоһуйабын...

Ньургуһуну холуубун

Ньургун бөҕө майгыбар,

Күүстээх кэрэ санаабар,

Кыһалҕаны кыайарбар...

Эдэр эрчим эрдэхпэр,

Сибэккигэ холонорум,

Эмэннирэ саастарбар,

Сириэдийэр айар кутум...

Хаҕыс тымныы майгыны,

Халыҥ муустуу сыһыаны,

Кини курдат үүнээччи,

Күҥҥэ эрэ талаһааччы...

Сааһым кэлэн турукпар,

Ньургуһунум хоһоонум,

Сибэккилии айар куппар,

Нарын намчы мин иэйиим...

Тулам сааһын киэркэтэн

Тэлгэһэбэр үүнэҕин,

Күнүн аайы тупсаҥҥын

Күүспүн уохпун эбэҕин.

Анисимова Розалия

Егоровна

Ньургуһун

Ньургуһун, эн хантан күүс ылан

Тоҥ буору тобулан тахсаҕын?

Томороон тымныылаах дойдубун

Сөбүлээн саас аайы үүнэҕин.

Кып-кыра, нап-намчы барахсан

Кылгас да үйэлээх буолларгын,

Дьон сэргэ сүрэҕэр дириҥник

Үйэ саас тухары иҥмиккин.

Саас аайы халдьаайы түөһүгэр

Саһаран тураргын көрөбүн,

Хоһооҥҥо, ырыаҕа хоһуйан

Үйэҕин уһатар буолларбын.