Кыһыҥҥы хартыына (кыһын, хаар туһунан хоһооннор)

Сайылыгым барахсан : [хоһооннор] / Дмитриев Петр Никифорович-Туутук. – Дьокуускай : Көмүөл, 2018. – 284 с.

МАҤНАЙГЫ ХААР

Балаҕан ыйын бүтүүтүгэр,

Батыччы түспүт хаары –

Маҥнайгы хаар диэннэр

Маанылаан ааттыыллар бары.

Сыстаҕас сылаас хаар

Тыа суолугар мастары

Дугалыы токурута иэҕэр,

Аргыый баттыыр самнары.

Тула күөх кэнчээри

Хаар быыһыттан быгар.

Күн көрбөт эрээри

Күлүмүрдүү сырдыы сытар.

Бөһүөнэх хаары бөкүнүтэн,

Бөһүөлэк оҕото мунньустан,

Харахтаан-сирэйдээн оҥордубут,

Хаар киһини туруордубут.

КЫСТЫК ХААР

Тамалҕан тайҕанан,

Таастаах дьааҥынан,

Тамайа сиэлэр,

Тайах кыылбар:

Чоҥкутун ортотунан

Чопчу охсуллар

Кыстык хаарбыт,

Чахчы халыҥаабыт.

Симилэх систэри,

Сыбардаах тыалары

Айаннаан туоруурбар,

Ааттаах буурбар,

Таба көлөбөр:

Такымынан кэһиллэр

Кыстык хаарбыт,

Көстө халыҥаабыт.

ХААР БАЛАҔАН

Хаар маҥан бытыктаах,

Хаар маҥан баттахтаах

Оҕонньор, сиэнин имэрийэ,

Олордо кэпсии мичилийэ:

- Айылҕа бэйэлэрин оҕолоругар,

Араас дьикти кыылларыгар,

Кыстык хаар кыырпаҕа –

Кутаа кыыма, бадаҕа.

Сылааһынан эрэ сылаанньыйар,

Ичигэһинэн эрэ иэнигийэр

Ириэнэх хаар барахсан,

Ичигэс дьайыҥ ахан.

Халыҥ хаардаах дьыл

Сылаас буолар эрэбил.

Суостуганнаах суу бүтүннүү,

Суорҕан тэҥэ үллүктүүр.

Төгүрүк сыл устата,

Күн-дьыл уларыйыыта,

Хаары кытта ситимнээх,

Халыҥ хаартан тутулуктаах.

Хаар эмиэ суунаарынньык –

Хонон тураат, кичэллээхтик,

Көтөр-сүүрэр чэбэрдик,

Хастыы суунар ыраастык.

Күрэммит сайын күөҕэ,

Күһүммүт баай бэлэҕэ,

Көмүрүө хаар анныгар,

Хаһаас буолан сытар.

Халыҥ хаар барахсан,

Хаарыан сылаас балаҕан,

Хамсыыр харамайы кыһынын

Харыстыыр ааҕа барыларын.

ХААР ЫРЫАТА

Кыппай хаартан,

Кылбаа хаартан,

Бары көтөр

Баһаам үөрэр.

Кынаттарын уһугунан

Кыраһаҕа суруйаллар:

- Кырыа хаар туругурдун!

Кыһын өрүү буола турдун!

Тоҥуу хаарга

Дьоруолаһа быыраттаннар,

Кыстык хаарга

Кыыралдьыта ойуолааннар

Кыыллар үөрдээн,

Ыыр үктээн –

Туйахтарын чопчутунан

Дорҕоон тойук түһэрдилэр.

Ыыраахтарын быыстарынан

Ырыа тылын сахтылар.

Петр Дмитриев – Туутук

ТУЛЛУК ХААРА

Туллук хаара, туллук хаара

Туллук курдук кылбаара,

Тохтообокко түһэр, түһэр

Толоону, тыаны бүрүйэр.

Көмүк хаарбыт толбоннурда,

Күммүт сырдаан ылаарда.

Чурулуур чуор куолас

Чуопчаарда чуп-чугас.

Туллукпут хаарын кытта

Туллук үөрдээн көттө.

Оҕо аймах үөрдэ-көттө,

Ас бэлэмнээн бүгүрүйдэ.

Сарсыардааҥҥы дьыбардары,

Киэһээҥҥи уорааннары,

Кыптыый сытыы кыра кынат

Кылыбырай, кыйдаа, кытаат!

КЫППАЙ

Кыппай хаар

Кыыдамнаата,

Күн уотугар

Күлүмнээтэ.

Хаар ньуура

Толбоннура

Дьэрэкээн

Симэхтэннэ.

Дьэрэлийэн,

Дьиктитийэн:

Сибэккинэн

Ситэриннэ.

Араас өҥнөөх,

Кыра кыырпах

Мөһүүрэлии

Мичээрдиир.

Кыым курдук

Чаҕыл сырдык

Уоттарынан

Оонньууллар.

Көмүс тэҥэ

Көөчүүктэнэ,

Кыра кыппай,

Тула кылбай!

ХААР

Көрүҥ эрэ,

Туллук үөрэ

Тырыбыныы көппүтүнүү,

Кыстык хаарбыт,

Көмүк хаарбыт

Үллүйбэхтиир бүтүннүү.

Хос ырыата:

Чөкө-чөкө,

Чөҥөчөккө

Чөмөөр кэтэрдэр кини

Сааска диэри

Сыыйа ирэри –

Кырса маҥан бэргэһэни.

Күнү быһа,

Түүнү быһа

Хаардаабыт барык халлаан

Былыттара

Бытананнар

Кылбаарыйда дии халлан.

Хос ырыата:

Кырыымпалыы

Кылыһахтыыр

Кыҥкыр хаардаах алааска

Халдьаайыга,

Хатыыскаҕа –

Сындыыстаныый, салааскам!

ХААРДАР ААТТАРА

Хаар, хаартан атыннаах,

Хаар, хаартан уратылаах,

Хаар бэйэтэ анал ааттаах –

Ааҕа барылара суолталаах.

Хаардар анал ааттара –

Күн-дьыл арыллар календара.

Дьылдьыт эндэппэт ол ахсын

Билэр халлаан уларыйыытын.

Хаар хаһыҥтан саҕалаан,

Кыраһа, кыппай кыыдамнаан,

Күһүн кэлэн иһэр сибиэнэ

Күпсүйэ тыалыран билиннэ.

Хаас тыына хаары кытта,

Халыҥ хаас үөрүн кыната

Халлааны хайа суруйан,

Соҕуруу ааһыа кыйааран.

Сыарҕа ылаҕын таһыйбахтыы

Сыарҕа хаара сынаахтыыр.

Онон көлөһөлөөх тэлиэгэ

Сынньалаҥ кыстыа тэлгэһэҕэ.

Сонор хаара түстэр эрэ

Сонно тута булчут үөрэр.

Кыһынын күндү түүлээх

Кылаана, түүтэ ситиэхтээх.

Сыа сыһыыларга, сыбардарга

Сыстаҕас хаар халыыҥ-халыҥ.

Кыһыны тоҥмокко туоруурга

Кыылга-сүөлгэ абыралын!

Халыҥ ойуур көмнөҕөр

Көтөр-сүүрэр кирийэр.

Хонолдьуйбут хара улар

Хаарга умсан хонон турар.

Киниттэн бэрт чуп-чугас

Ыаллаһар тэһии бочугурас.

Куруппааскы, бороҥ куобах

Кэппиттэр маҥан саҕынньах.

Үргүүк бүүчээн бүгэр

Бүччүм бөлкөй кэтэҕэр.

Талыы тайах таптаан саһар

Тамалҕаннаах талах быыһыгар.

Тыа-ойуур эмчитэ киргил

Тоҥсуйар тиитэ чиргэл.

Үчүгэй дьылга маһы тоҥсоҕой

Уһуннук торулатыа отой.

Чоруун мутук тосту барар

Чысхаан дьыбар дьабыдыйар.

Чаҕыйбат чычып-чаап чыычаах

Чаҕааран чуор ырыалаах.

Кубулҕаттаах кулун тутар

Силлиэ, буурҕа аты миинэр.

Кырыы тыабыт кырса сонун

Хастыы тардар олоччутун.

Муус устарбыт бүтэһигэр

Тураах хаара диэн түһэр.

Хара тураах соҕурууттан

Көтөн кэлэр суксулуйан.

Ааттыын-суоллуун атыннаһар,

Хаар көстөр өҥнүүн уларыйар.

Күһүн көҕөрүмтүйэн күндүлүүр,

Кыһын кылбааран ылбахтыыр;

Саас сандааранмичээрдиир,

Сайын сылаастык самыырдыыр.

Дьыл-хонук оннук эргийэр

Дьоҥҥо төгүрүк сыл дэтэр.

Айылҕа дьикти көстүүтүн

Биллэрэр баҕаттан өрүүтүн:

Мин эһэм итинник сэһэргиир,

Мэлдьи хаарынан сылыктыыр.

ХААР

Көрүҥ эрэ,

Туллук үөрэ

Тырыбыныы көппүтүнүү,

Кыстык хаарбыт,

Көмүк хаарбыт

Үллүйбэхтиир бүтүннүү.

Чөкө-чөкө,

Чөҥөчөккө

Чөмөөр кэтэрдэр кини

Сааска диэри

Сыыйа ирэри –

Кырса маҥан бэргэһэни.

Күнү быһа,

Түүнү быһа

Хаардаабыт барык халлаан

Былыттара

Бытананнар,

Кылбаарыйда дии халлан.

Кырыымпалыы

Кылыһахтыыр

Кыычыр хаардаах алааска

Халдьаайыга,

Хатыыскаҕа –

Сындыыстаныый, салааскам!

КЫҺЫН

Кэнчээрилээх алаастарбыт,

Киҥкир хара тыаларбыт

Кылбаҥ куобах сонунан

Кылбаарыччы таҥыннылар.

Күн уотугар көөчүктэнэр

Көмүрүөлээх хаарбытыгар,

Кыычыгырыы ыллыыр сыарҕа

Кырыымпа кылын сыыйдаҕа.

Таһырдьа буугунуу тыынна

Тохсунньу будулҕан тымныыта.

Турар от-мас чоҥкуйда,

Тула барыта чуумпурда.

Тыаҕа, эдэркээн сааһыт,

Тахсан дьаарбайа сырыт:

Улуу тайҕа кэпсиэҕэ

Уһун номоҕу эйиэхэ.

Көтөр-сүүрэр суолун

Кыраһа быыччык суругун

Кыраҕыттан сонордуоҕуҥ,

Эн сонургуу одуулуоҕуҥ.

КЫҺЫҤҤЫ ХАРТЫЫНА

Көмнөх хаардаах кыһын

Кырааската бэлиэ, нарын.

Ситэн этиллибэт кэрэлэр

Сырдаан, көстөн кэлэллэр.

Айылҕа бэйэтэ судургу

Айар умсулҕаннаах уустугу.

Бу көстүүттэн сатаан урут

Булан оҥорбут – уруһуйдьут.

Ааҕар кинигэ : төрөппүт оҕотугар ааҕарыгар / [хомуйан оҥордулар : Л.В. Аргунова, М.Е. Кириллина ; Х. Степанов уо.д.а. ойуулара]. – Дьокуускай : Бичик, 2018. – 176 с.

Михаил Тимофеев

КЫҺЫН

Мастар, хаарга батыллан,

Байааттаҥныы тураллар.

Тоҥмут чаҕыл сулустар

Тохтон түһүөх курдуктар.

Чоҕоон курдук ый тахсан,

Тунал дуйдуур сыа хаары,

Түүнү быһа айаннаан,

Төгүрүйэр халлааны...

Петр Одорусов

МАҤАН ХААР

Манан көр,

Онон көр,

Тула көр –

Туус маҥан!

Оту көр,

Маһы көр,

Суолу көр –

Мап-маҥан!

Хаар түһэр,

Хаар түһэр –

Баата хаар,

Маҥан хаар!

Иван Мигалкин

ХААР

Хаар,

Маҥан хаар,

Тоҕо баҕас сырдыгай,

Кыһын кэлэрин биллэрэ

Кыыдамныы түһэрэ.

Хаар,

Маҥан хаар,

Дууһаны манньыттар

Ыраас сүрэхтээх,

Кэрэҕэ угуйар

Ыра санаалаах

Эн, хаар, буолаҕын!

Григорий Данилов

Ким киэргэттэ?

Түннүкпүтүн түүн кэлэн,

Түүлүнэн ким киэргэттэ?

Таһырдьаны көрүөхпүтүн

Күлүктэтэн кэбистэ?

Ити Тымныы кырдьаҕаспыт

Курусуба бэрдин баайбыт.

Онтукатын биһи дьиэбит

Түннүгэр ыйаан ааспыт

Үчүгэйиэн, дьиҥнээх талаан,

Оһуор-дьарҕаа түһэрбит,

Уустук-ураннык ойуулаан

Оҥорор да буолар эбит.

Мария Обутова-Эверстова

ХААР

Кыстык хаар,

Кырыа хаар

Кылбаҥныыр,

Сир кырсын бүрүйэр,

Үллүйэр.

Хаарчааным,

Тэлээриий,

Тиэргэним,

Киэркэйиий.

Тиэргэммин

Күрдьүөҕүм,

Тэлээрэ

Сүүрүөҕүм,

Тэппэйэ

Сиэлиэҕим.

Андриан Кондратьев

САҤА ХААР

Оо, хаар,

Саҥа хаар –

Дьэ кырдьык,

Сып-сырдык,

Ып-ыраас.

Кэл, атаас,

Үҥкүүлүөх,

Үрүҥ хаар

Үрдүгэр.

Чэ, көтүөх,

Туллуктуу,

Кыһыммытын

Уруйдуу.

Константин Туйаарыскай

САҤА ХААРЫНАН

Бып-бытыгырас,

Бып-бытархай,

Кып-кытыгырас,

Кып-кыракый

Кыргыттар, уолаттар

Оскуолаҕа ойдулар.

Кыраһа устун

Кылыйа-кылыйа

Дыыдыгырастылар.

Төттөрү-таары түү үөл хаары

Уһаты-туора оймуу-оймуу

Кыргыттар, уолаттар

Оонньуу-оонньуу ойдулар.

Оһуор: Хоһооннор./ Ханды М.В. ойуута. Хомуйан оҥордулар В.А. Тарабукина, А.Л. Федорова. Дьокуускай: “Бичик” нац. кинигэ кыһата, 1994.-304 с.

ХААР ТЫАҺА

Маяк Герасимович Абрамов – Дада Маайа

Атаҕым анныгар

Иһиллэр хаар тыаһа.

Ким кэлэн ааҥҥын аһыай,

Сатыылаабыт ый быыһа.

Үөрэх хаанын бүтэрбит

Кэллэ дии уолуҥ.

Көрүстүҥ куоратым,

Аһыныгаһа суох түүҥҥү уотуҥ.

Суох миэнэ хайата да:

Үтүө аатым – суолум.

Иһиллэр, арай, хаар тыаһа,

Курус. Бүттэ күнүм.

ХААР ЫРЫАТА

Истибиккит дуо эһи

Хаар ыллыыр ырыатын?

Хаар ытыыр – сонньуйа,

Хаар ыллыыр – үөрэ – көтө.

Иһиттим мин бүгүн

Хаар ыллыыр ырыатын,

Хаар ытыыр сонньуйа,

Хаар тиһэх ырыатын.

Сүрэҕим аһыллар

Хаар ырыатын истэн.

Сүрэҕим үөрэр кыыс

Ыллыыр ырыатын истэн.

Хаар ыллыыр ырыатын истэн

Тураллар сыһыылар чуумпуран.

Хаар ыллыыр ырыатын истэн

Нуктаабыт ойуурум уһуктар.

Хаар ыллыыр ырыатын көрөн

Туртастар, куобахтар сүүрдүлэр,

Хаар ыллыыр ырыатын көрөн

Көтөрдөр – сүүрэрдэр кэллилэр.

Үтүө аргыс: Хоһооннор, кэпсээннэр/ Хомуйан оҥордулар: Г.А. Кирова; Е.М. Малышева. – Дь.: Бичик, 2003. – 176 с.

ХААР СЫТА

А. Андросова

Ыраата сылдьаммын

Дойдубун саныыбын,

Туохтааҕар ордук мин

Хаар сытын ахтабын.

Хаар сытын, хаар сытын,

Хаарыаннаах хаар сытын,

Куучугур – хаачыгыр

Көмүрүө хаар сытын.

Хаар сытын, кылаанын

Түөспүнэн кыынньарын,

Таптыыбын даҕаны

Кырылыыр уохтарын.

Хаар сытын ыламмын

Хараҕым сырдыырыан,

Эгэбин билэммин

Оо, көхсүм кэҥиириэн.

Буор, салгын куттарым

Дьулуһан, дьулуһан

Бу тыынан эрдэҕим

Дьэ дойдум буорунан.

Хаар сыта мин түөспүн

Сайыччы оҕус даа,

Ахтылҕан ыарыгын

Киэр кыйдыы оҕус даа.

Вешников, Гавриил Григорьевич – Баал Хабырыыс. Хоһооннор: орто саастаах оскуола оҕолоругар / Баал Хабырыыс; [хомуйан оҥордо З.В. Мигалкина]. – Дь., 2013. – 128 с.- (Саха суруйааччылара - оҕолорго).

ХААР

Күн көмүс кустугу бырахта

Кылбайар кырымах хаарга.

Көҕөрдө, кытарда, убайда

Хонуу толбонноох куйаара.

Кистэлэҥ дьиктитин тэлгэттэ

Миэхэ бу толоон чөл хаара.

Тэҥэ суох күн сирин кэрэтэ

Манна тилиннэ, хамнаата.

Бу күөҕү, кыһылы, төлөнү

Тоҕо таптыырым буолуоҕай?

Манна баар мин дьолбун төлкөлүүр

Охтубат оҥоруум уота.

КЫҺЫҤҤЫ САРСЫАРДА

Синньигэс атахтаах хатыҥнар

Тыаһа суох чөл хаары кэстилэр.

Иһирик ойуурдар, талахтар

Сиэттиһэн сиэлсиһэн истилэр.

Тулабар толбоннор оонньууллар –

Тыл сиппэт сүүс дьарҕаа дьүһүннэр.

Тумуллар, тоҕойдор, хонуулар

Күн уотун куустуһан күллүлэр.

Хаар үрдүн сэрэнэн соттулар

Бэрт чараас күөх солко былыттар.

Уустук да ойуулаах оһуордар

Ыраах баар саҕаҕы саптылар...

Сүрэхпэр туох дьолун куттулар

Бу дьикти тоҥ көмүс долгуннар?

Дьэ манна мин маҥнай көрүстүм

Уһуктуу кэпсэммэт үөрүүтүн!

ҮРҮҤ

Үп – үрүҥ түү курдук

Сымнаҕас хаар түспүт.

Чэп – чэбдик ол сырдык

Куобаҕы маҥхаппыт.

Үп – үрүҥ тэлгэһэ

Устунан сүүрэбит.

Үр – үрүҥ хаар эһэ

Оҥорон эрэбит.

Аартык: алын кылаас оҕолоругар/[хомуйан оҥордулар: Г.С. Гаврильева, Л.С. Заровняева: А.В. Постникова уруһуйдара]. – Дь.: Бичик, 2014. – 80 с.

Алексей Бродников

КЫҺЫН

Көмүс киистэтин сапсынан

Күһүммүт бэрдэ күрэннэ,

Кылбачыгас түү кынаттанан

Кыһын обургу көһүннэ.

Аһыс гынар салгынынан

Алааспыт оргууй тыынна,

Сымнаҕас хаар суорҕанынан

Сыһыы толоон саптынна.

Оонньуу көрүн төлө тардан

Оҕолор мустан таҕыстылар,

Сырдык ыраас хаарга тустан

Сырыстылар, буурдаатылар.

Бойлохов Н.И., Новгородов Д.Г. Кырачааннар ыллыыллар. –Я.: Кинигэ изд-вота, 1983. – 72 с.

А. Абаҕыыныскай

МАҤНАЙГЫ ХААР

Куобах түүтэ хаар түһэн

Нуһараҥмыт налыйда,

Боллох хаспах бүрүллэн

Дойду нььуура туртайда.

Томтор сиргэ бөлөхтөөн

Томторуйа көтүөхпүт,

Түспүт хаары чөмөхтөөн

Төкүнүтэ сүүрүөхпүт.

Салааскаҕа тиэйсиһэн

Сосуһуохпут, оонньуохпут,

Хатыыскалаан тэлээрэн

Хонуу хаарын оймуохпут.

Дмитриев П. Дьиэрэҥкэй. Кыра саастаах оҕолорго хоһооннор (Худ. М.П. Космолинская уруһуйдара. Я.: Кинигэ изд-вота, 1980. – 48 с.

ХААР

Көрүҥ эрэ,

Туллук үөрэ

Тырыбыныы көппүтүнүү,

Кыстык хаарбыт

Көмүк хаарбыт

Үллүйбэхтиир бүтүннүү.

Чөкө – чөкө,

Чөҥөчөххө

Чөмөөр кэтэрдэр кини

Сааска диэри

Сыыйа ирэри –

Кырса маҥан бэргэһэни.

Күнү быһа

Түүнү быһа

Хаардаабыт барык халлаан

Былыттара

Бытананнар,

Кылбаарыйда дии халлаан.

Кырыымпалыы

Кылыһахтыыр

Кыычыр хаардаах алааска

Халдьаайыга,

Хатыыскаҕа –

Сындыыстаныый, салааскам!

ОҺУОР

Кылбаа маҥан тымныы кыһын

Кыппай кырадаһын кырыатын

Түннүк тааһыгар ойуулуу,

Түүн – күнүс оһуордуур.

Тыыннаах тэҥэ кыырпахтар,

Тырымнас күммүт сырдыгар

Күлүмүрдүү сыдьаайаннар,

Көмүс кыымы ыһаллар.

Киэһэ лаампа чаҕылыгар,

Көй – дьэргэл мөһүүрэлэр

Омуннаах остуоруйа сиригэр

Угуйа турар курдуктар.

КЫҺЫН

Кэнчээрилээх алаастарбыт,

Киҥкир хара тыаларбыт

Кылбаҥ куобах сонунан

Кылбаарыччы таҥыннылар.

Күн уотугар көөчүктэнэр

Көмүрүөлээх хаарбытыгар,

Кыычыгырыы ыллыыр сыарҕа

Кырыымпа кылын сыыйда...

Таһырдьа буугунуу тыынна

Тохсунньу будулҕан тымныыта.

Турар от – мас чоҥкуйда,

Тула барыта чуумпурда.

Тыаҕа, эдэркээн сааһыт,

Тахсан дьаарбайа сырыт:

Улуу тайҕа кэпсиэҕэ

Уһун номоҕу эйиэхэ.

Көтөр – сүүрэр суолун

Кыраһа быыччык суругун

Кыраҕыттан сонордуоҕуҥ,

Эн сонургуу одуулуоҕуҥ.

КЫҺЫҤҤЫ ХАРТЫЫНА

Көмнөх хаардаах кыһын

Кырааската бэлиэ, нарын.

Ситэн этиллибэт кэрэлэр

Сырдаан, көстөн кэлэллэр.

Айылҕа бэйэтэ судургу

Айар умсулҕаннаах уустугу.

Бу көстүүттэн сатаан урут

Булан оҥорбут - уруһуйдьут

Левин И., Ксенофонтов Ф.

Уулаах Тарас. Кыра саастаах оскуола оҕолоругар. Остуоруйалар, хоһооннор./ С.С. Скрябин уруһуйдара. – Я.: Кинигэ изд-вота, 1989 -80 с.

ХААР КЫЫЛЛАР

Хаар бэргэһэлээх чөҥөчөктөр,

Хаар былааттаах харыйалар,

Хаар сүгэһэрдээх титириктэр,

Хаар кырыалаах хахыйахтар...

Хайа да өртүгүн

Хайыһан көр барыта –

Харах ыларынан

Хаар саарыстыбата.

Хаар маҥан

Хаар хабдьылары

Хааргын тыһа

Хара күрүмүлээх

Хаартыскаҕа уһулар

Фото – сааны туора сүгэн,

Хара тыаҕа “бултуу- алтыы”

Хачыан оҕо тахсан иһэр...

Халыҥ үөрдээх

Хаар хабдьылары

Хараҕа сылайыар диэри

Хабырҕаччы уһулла.

Оол... бүтэй анныгар

Оҕолоох хаар тайах

Сылаалаах айантан

Сынньанар быһыылаах.

Быһыт бүтэйи сырса

Сиэрдийэлэргэ эриллэн

Хаар моҕойдор сыталлар.

Хаар маҥан

Хаар куобахтар

Хахыйах быыһыгар

Хаптайа саспыттар.

Хаар кыыллары

Хачыан оҕо

Хаартыскаҕа уһулар-

Ханнык эрэ хаһыахха

Хаартыската тахсыаҕа.

КЫҺЫНЫ ТАПТЫЫБЫН

Хайыһары кэтэрдэр,

Салааскаҕа олордор-

Көрүдьүөстээх кыһыммын

Күүскэ – күүскэ таптыыбын.

Хаардаах Сахам сиригэр

Кустук өҥүн түһэрэр,

Дьэргэлгэни оонньотор

Тыйыс тымныы баар дииллэр.

Мин тыйыс тымныыттан

Сылааска саспаппын-

Бойбоччу таҥнаммын

Таһырдьа тахсабын.

Кондратьев.А. Лоокуут тойуга: Кыра уонна орто саастаах оскуола оҕолоругар хоһооннорю/ Т.Е. Шапошникова ойуулара. – Я.: Кинигэ изд-вота, 1988 :24 с.,

АХСЫННЬЫ

Ахсынньы будулҕан тумана

Алааска, тыаҕа дьалкыҥныыр,

Тымныыга киһи тыына

Сып – сырылас, бурҕаҥныыр.

Тоҥ мутуктарга оонньууллар

Тупса көбөөбүт тииҥнэр,

Хаһаас тэллэйдэрин буланнар

Хатан дьыбарга кэбийэллэр.

Дьоннор сылы түмүктүүр

Дьулусхан үлэҕэ туруналлар,

Саҥа дьылбыт күлүмнүүр

Саргылаах уотун уматаллар.

Захарова, Лариса Васильевна. Литература ааҕыыта: 4 кылааска үөрэх кинигэтэ: икки чаастаах/ Л.В. Захарова, У.М. Флегонтова; А. Баишев ойуулара – т2018 с. – Дь.: Бичик, 2019.

Семен Данилов

КЫҺЫННААХ КЫРААЙБАР

Сайыҥҥы быйаҥнаах алааһым!..

Кыһыҥҥы ыарахан көмнөҕүм!..

Төрөөбүт чысхааннаах алаһам,

Ыраахтан эн тупсан көстөҕүн.

Кырынаас сонноммут курдуктар

Кырыаны таҥныбыт хатыҥнар,

Чуумпуран, налыйан турбуттар

Чоҥкуйбут чараҥмар мустаннар.

Күөх солко таһынан бэсчээннэр

Үлүккэй саҥыйах кэппиттэр,

Халысхан хайыһар миинэннэр

Халдьыаны таҥнары тэппиттэр.

Ол ыраас, ол сылаас сыа хаарга

Умсаннар улардар хоноллор,

Кистэлэҥ симилэх сыбарга

Кирийбит куобахтар тоҥмоттор.

Көҥүскэ, тиит төргүү мутугар

Күөх тииҥнэр ичигэс дьиэлээхтэр,

Ханнатын билбэтим, дойдубар

Эһэлэр иһийэр сирдээхтэр.

Дьоллоох оҕо саас: хоһооннор/ Хомуйан оҥордо Р.Н. Тимофеева – Михайлова. – Дь.: ХИФУ Издательскэй дьиэтэ, 2019. – 92 с.

Никитина Татьяна Иннокентьевна – Тупсууна

ХААР КИҺИ

Сарсыарда аайы уһуктаат,

Түннүк сабыытын арыйаат,

Хаар киһибин көрөбүн,

Үөрэн мичээрдээн ылабын.

Төп – төгүрүк төбөтүгэр

Ньаалбаан биэдэрэ дьэндэйэр,

Чох хараҕа чоҕулуйар,

Имнэрэ тэтэрэ кыыһар.

Сүппэт эйэҕэс мичээрдээх,

Туора кыбыммыт миинньиктээх.

Кылбаа маҥан сонугар

Хара тимэх төгүрүйэр.

Тымныы кыһыммыт бэлэҕэ

Дьолу, үөрүүнү үксэтэ,

Оҕо сааһы арыаллаан

Тураҕын харабыл буолан.

Иванова Светлана Дмитриевна – Намыына

ХААРБЫТ СЫРДЫГЫАН

Хаарбыт түһэн намылыйар,

Халыҥ суорҕаны санатар,

Хаамабыт оргууй суолунан,

Хаачыгырыыр хаар устунан.

Хаарбыт сырдыгын сөҕөбүт,

Салааскалыы да барабыт,

Хаарынан үөрэ оонньуубут,

Хабылык курдук хабабыт.

Сир симэхтэрэ/ Хомуйан оҥордо Р.Н. Тимофеева – Михайловна - Дь.: ХИФУ Издательскай дьиэтэ, 2018. – 106 с.

КЫҺЫН

Кырыа кыһын кэлэҥҥин

Кыстык хаары түһэрдиҥ,

Хардырҕаччы үктээммит

Хаарынан дьэ сүүрэбит!

Хата салааска соһоммут

Хатааһылыы сырылыахпыт,

Хаары мээчик оҥостоммут

Хаар киһини оҥоруохпут.

Ирина Кирилловна Ефремова - Sеня Сайдыына

КЫРЫА БЫТЫК КЫРДЬАҔАС

Кырыа бытык кырдьаҕас

Бэриинэтин тэбээтэ.

Кылбаа маҥан хаар түһэн

Тэлгэһэбэр тэлгэннэ.

Хатыҥ маһым манньыйда,

Куба түүтэ былаатын

Саннытыгар уурунан

Лабаалардыын наскыйда.

Айылҕабыт нуктаата,

Дьааһыйара үксээтэ.

Уһун кыһын устата

Утуйаары оҥоһунна.

Кырыа бытык кырдьаҕас

Былыт үөһэ олорон

Бэриинэтин тэбээтэ,

Кыстык хаары түһэрдэ.

Христина Михайловна Неустроева

КЫҺЫН

Уһун тымныы кыһын

Эмиэ туспа кэрэлээх,

Маҥан хаары бүрүйэн

Ыраас – сырдык оҥорор.

Киһи тыына бурҕаҥныыр

Хойуу туман быыһынан,

Остуоруйа дойдутунуу

Сүтэн, уостан хаалаҕын.

Попова – Айыына, Евдокия Иннокентьевна. Чобуо чуорааннарга/ Евдокия Попова – Айыына. – Дь.: Алаас, 2018. – 32 с.

КЫҺЫН

Хаарбыт түһэн кыыдамныыр,

Сылаас суорҕанынан үллүктүүр,

Саҥа дьылбыт чугаһыыр

Үөрүү – көтүү дьэ, үрдүүр.

Оҕо – аймах тэһийбэт

Дьиэҕэ тулуйан олорбот,

Салааската сурулуур,

Хайыһара сырылыыр.

ХААР

Хаачыр – куучур хаамабын

Халлаан диэки хантайабын,

Хаар түһэн кыыдамныыр

Сири – дойдуну үллүктүүр.

Ытыстарбын тоһуйан

Тутан ылыах буолбутум,

Ханна барбыта биллибэккэ

Иҥэн – сүтэн хаалла.

Күн уотугар дьиримниир,

Күндү таастыы күлүмнүүр,

Куппар – сүрбэр иҥэр-

Сылааһынан илгийэр.

Софронов А.И. Хоһооннор, поэмалар. Якутск, Кн. изд-во, 1976

КЫҺЫН КЭЛИИТЭ

Сирилэс силлиэ сирдьиттээх,

Күрүлэс муус күөннээх,

Харылас хаар хайыҥнаах,

Кыыдам тымныы кымньыылаах.

Кырыа – муус эҥэрдээх

Кыһын обургу

Кыаһыы көтөн

Кыстыы кыҥыһахтаата,

Баай хара тыаларбыт

Баараҕай мастарын

Хатан мутукчата

Хаҥкыйыар дылы

Хаар бэргэһэнэн хаппахтаата,

Хонуу сирдэрбитин,

Куобах суорҕан курдук,

Курулас хаарынан кутта,

Көнө хонууларбытын,

Күҥҥэ кыһайан көрдөххө,

Көмүс аалыытын

Күрүлэччи ыспыт курдук

Күлүмүрдэс дьүһүннээх

Көмүрүө хаарынан көмнө.

Куула тыаны кубулутта,

Хара тыаны хаардаата,

Хатыҥ маһы

Хаарынан хам баттаата.

Икки атахтаах

Итии сири булар,

Саха урааҥхай

Самныбыт балаҕаныгар саһар,

Сүүрэр атахтаах

Хороонугар хорҕойор,

Күн уота

Күдэрик ортотугар

Көстө сүтэр,

Күтүр тымныы күөннээх,

Уот тымныы олохтоох,

Кыыдам тымныы кымньыылаах

Кыһалҕалаах кыһын

Кыайан - хотон,

Кыһайа баттаан

Кэллэ нии, доҕоттоор!..

КЫҺЫН

Кыыдааныктыыр кыһыммыт

Кыһайаахтаан кыаһаата,

Кыралыыра дьоннорбут

Кыһалҕата кыһайда.

Омуннаахай тымныыбыт

Улаатаахтаан уһаата,

Оччугуйдуур дьоннорбут

Олуурдара улаатта.

Хатанныыра тымныыбыт

Хабырыттан хайыста,

Хаарыанныыра дьоннорбут

Хамыылара хааттарда.

Күлүбүрэс тымныыбыт

Күһэйээхтээн күөрэйдэ,

Күргүөмнүүрэ дьоннорбут

Көҥүллэрэ күрэннэ.

Имэҥнээхэй тымныыбыт

Илэ – бодо эргийдэ,

Ийэлээхэй сирдэрбит

Ирбэт мууска иҥиннэ.

Модунуктуур дьылларбыт

Бобон – бохсон боһуйда,

Босхолуура ууларбыт

Модун мууска боптордо.

Хатанныыра тымныыга

Хааттарбакка сылдьаммыт,

Хаарыанныыра сайыммыт

Хайҕалларын ылыаҕыҥ,

Имэҥнээхэй тымныыга

Иҥнибэккэ сылдьаммыт,

Эйэҕэстэй сайыны

Эҕэрдэлээн иһиэҕиҥ,

Күлүмэхтэй тымныыга

Күөттэрбэккэ сылдьаммыт,

Көҥүлүктүүр сайыны

Көһүтүөҕүҥ, көмүстээр.

Чаҕылхан И. Талыллыбыт айымньылар./Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота. Я.: 1972

КЫҺЫН

Кыһын. Тыйыс тымныы этэ.

Түүҥҥү халлаан аннынан,

Кыйыр хаары сэлэлэтэн

Түҥкэлийэн айаннаан,

Кыһыгырас тыалы быһа

Ыраах, ыраах барбытым...

Сырдык үөрэх таламаһа

Сыдьаайа ыҥырбыта...

Тоҥу хайыһарын суола

Тоҕо солоон сүүрбүтэ

Туналыйар толон буолан

Тоҥууланан түспүтэ.

Тыһыынчанан кылахыстар

Тырымныы көөттөрө.

Хаардаах үөтүм кымньыы быстар

Айанньыттыы көстөрө.

Тымныы халлаан, тымныы айан,

Тымныы дойду – тулабар...

Арай түөспэр сурэх уйан,

Тиҥ- тиҥ тэбэр агдабар...

Хаһан сылаас хамааннаһан

Кыламаным кырыата

Харахпыттан ууллар? Хаһан

Кылайар оһох уота?

КЫҺЫҤҤЫ ЫРЫА

Хайдах курдук хаар түспүт!

Халлаан үөһэ халлыбыт.

Кылаан кырса үллүммүт

Кыра бөлкөй кылбайбыт.

Сыртан сыыйар сындыыстаах

Салааскабыт сыр гыныа!

Күлүү – оонньуу аргыстаах

Күндү күммүт тырымныа!

Оҕо – аймах түмсүбүт.

Ойуу, сүүрүү сайдыбыт.

Хайдах курдук хаар түспүт!

Халлаан үөһэ халлыбыт.

Сыртан сыыйар сындыыстаах

Салааскабыт сыр гыныа!

Күлүү – оонньуу аргыстаах

Күндү күммүт тырымныа!

Егоров – Иван Горнай, Иван Николаевич. Талыллыбыт айымньылар/ Иван Горнай. – Дь.: Бичик, 2016.

КЫҺЫҤҤЫ ТҮҮН

Халыҥ хаар суорҕанын бүрүнэн

Сир – дойду утуйар.

Ыраах тыа мастарын үрдүнэн

Кыыс курдук киэмсийэ, көрүнэ

Ый тахсан кылбайар.

Хонугар тиэтэйбит ат тыына

Суол сустун субуллар.

Тоҥуу хаар ньууругар сыһыыга

Толору ый ыһар көй кыыма

Көмүстүү кутуллар.

Уоскуйбут, утуйбут санаалар

Эмискэ тиллэллэр.

Ыраас да, сырдык да санаалар,

Ый ыһар уотунуу сандаара,

Ыраахтан кэлэллэр.